اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
ولی نصر/ با اینکه جو بایدن صراحتا اعلام کرده در صورت راهیابی به کاخ سفید مسیر تعامل با ایران را در پیش می‌گیرد، اما او برای این کار باید از مسیر پرپیچ‌وخمی عبور کند. روابط ایران و امریکا به بن‌بست رسیده است. واشنگتن در ماه سپتامبر تلاش کرد با تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران توافق هسته‌ای برجام را به‌طور کامل نابود کند، اما این اقدام که آخرین تلاش دولت ترامپ برای اعمال فشار حداکثری بر ایران بود، با شکست روبه‌رو شد. اروپایی‌ها تهران را قانع کردند از خود «صبر راهبردی» نشان دهد، یعنی نه با امریکا تعامل داشته باشد و نه به اقدامات آن واکنش نشان دهد. پیش‌بینی می‌شود این صبر تا پس از اعلام نتایج انتخابات امریکا ادامه داشته باشد.
سناریوهای محتمل در صورت پیروزی ترامپ
این امکان وجود دارد که ترامپ برای بار دوم در انتخابات ریاست‌جمهوری پیروز شود. در این صورت، ایران با دو سناریو مواجه می‌شود: یکی اینکه ترامپ سیاست فشار حداکثری خود را ادامه دهد. اما این احتمال نیز وجود دارد که ترامپ با رفع نگرانی‌هایش در خصوص انتخابات، بر میراث ریاست‌جمهوری خود متمرکز شود و راهبرد دیپلماتیک قانع‌کننده‌ای را برای تعامل با ایران اتخاذ کند. مسیر اول منجر به درگیری علنی دو کشور می‌شود. با این حال، این احتمال نیز وجود دارد که ایران مجبور شود برای پایان دادن به فشارهای اقتصادی وارد تعامل با دولت ترامپ شود. البته ایران به احتمال زیاد تنها به گفت‌وگوهای غیرمستقیم برای کاهش تنش رضایت خواهد داد.
ترامپ به دنبال گفت‌وگوی مستقیم و یک توافق بزرگ با ایران است، اما او نیز مجبور می‌شود حداقل در ابتدا، به گفت‌وگوی غیرمستقیم از طریق یک واسطه رضایت بدهد تا بدین وسیله به بن‌بست حاصل از فشار حداکثری و ترور سردار قاسم سلیمانی پایان بخشد. در تهران، بسیاری تصور می‌کنند ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه تنها کسی است که هم ترامپ و هم رهبر جمهوری اسلامی به او اعتماد دارند و می‌تواند چنین نقشی را ایفا کند.
سناریوهای محتمل در صورت پیروزی بایدن
اگر جو بایدن بتواند در انتخابات پیروز شود، انتظار می‌رود دولت او همان مسیری را طی کند که در ماه سپتامبر در یک مقاله و مصاحبه با سی‌ان‌ان عنوان کرده بود: بازگشت امریکا به برجام و کسب اطمینان از پایبندی کامل ایران به این توافق. پس از آن، امریکا خواستار مذاکره بر سر گسترش دامنه برجام می‌شود و تلاش می‌کند به توافقی دست یابد که دیگر مسائل امنیت منطقه‌ای را نیز شامل شود. بسیاری در واشنگتن این رویکرد را بیش از حد خوشبینانه می‌دانند و پیش‌بینی می‌کنند کنگره و متحدان امریکا در خاورمیانه با آن مخالفت کنند یا از بایدن بخواهند با استفاده از اهرم فشاری که ترامپ به وجود آورده است، از ایران بیشترین امتیاز ممکن را بگیرد. این بحث‌ها به مذاق تهران خوش نیامده است: محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه و مجید تخت‌روانچی، سفیر ایران در سازمان ملل، می‌گویند ایران انتظار دارد به خاطر ضرر اقتصادی که پس از خروج امریکا از برجام متحمل شده است، غرامت دریافت کند.
یکی از عوامل تعیین‌کننده این است که بایدن با چه اختلافی پیروز شود. پیروزی بایدن با اختلاف کم – و افزایش تعداد نمایندگان جمهوری‌خواه در مجلس نمایندگان یا حفظ کرسی‌ها در مجلس سنا – و در ادامه فاصله زمانی 3 نوامبر (روز انتخابات) تا 20 ژانویه (روز تحلیف رییس‌جمهور جدید) که همه منتظرند دولت جدید کار خود را آغاز کند، قدرت بایدن برای اتخاذ اقدامات جسورانه در حوزه سیاست خارجی را به شدت محدود می‌کند. در این صورت، کاخ سفید ترجیح می‌دهد موضع سیاسی بی‌خطری را در قبال ایران اتخاذ کند. با این حال، ایده بایدن برای بازگشت به برجام به شرط پایبندی ایران به این توافق، فرآیند زمانبری محسوب می‌شود و در این مدت، برجام همچنان در لبه پرتگاه قرار خواهد داشت و احتمال تعمیم آن به دیگر مسائل یا پرداختن به مسائل موشکی و منطقه‌ای بسیار بعید خواهد بود. نتیجه این می‌شود که امریکا همچنان به تحریم‌ها متکی می‌ماند و ایران نیز به نقض «خط قرمزهای» واشنگتن و فشار بر امریکا در منطقه برای کسب امتیاز ادامه خواهد داد.
از سوی دیگر، اگر بایدن با اختلاف زیاد پیروز شود و دموکرات‌ها بتوانند به تعداد نمایندگان خود در مجلس نمایندگان و حتی در سنا بیفزایند، در آن صورت رییس‌جمهور جدید از همان آغاز کار، جای زیادی برای مانور خواهد داشت. بایدن در این صورت در جایگاهی قرار می‌گیرد که می‌تواند برای عمل به وعده خود مبنی بر بازگرداندن امریکا به برجام جلوی کنگره و متحدان امریکا بایستد. با وجود نگرانی‌هایی که در مورد اهداف ایران وجود دارد، برجام دستاورد دوران اوباماست و ترامپ دقیقا به همین دلیل آن را تضعیف کرده است. بازگشت به این توافق به خوبی نشان می‌دهد بایدن به دنبال بازیابی میراث اوباماست. او حتی می‌تواند بازگشت امریکا به برجام و توافق آب و هوایی پاریس را به طور همزمان اعلام کند.
توقف «کامل» سیاست‌های دولت قبل؟
این نتیجه که در واشنگتن به آن بازگشت «کامل» دو طرف به توافق گفته می‌شود، مثبت‌ترین سناریوی احیای برجام و آماده‌سازی شرایط برای گسترش ابعاد آن است. هر چه «عمل به تعهدات در صورت پایبندی طرف مقابل» زودتر اتفاق بیفتد، بایدن شانس بیشتری برای مقابله با مقاومت کنگره و متحدان امریکا خواهد داشت و زودتر می‌تواند روابط ایران و امریکا را وارد یک مسیر سازنده کند. مهم است بدانیم مسیری که بایدن انتخاب می‌کند بر انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در سال 1400 نیز تأثیر می‌گذارد؛ انتخاباتی که نقش مهمی در رفتار آینده ایران خواهد داشت. در این بین باید چند مانع مهم را مد نظر قرار داد. رویکرد «پایبندی در برابر پایبندی» بر این فرض استوار است که ایران خیلی سریع عمل به تعهدات خود ذیل برجام را از سر می‌گیرد، اما تحریم‌های امریکا به کندی برچیده می‌شوند. در بهترین حالت، تحریم‌ها به وضعیت سال 2017 خود، یعنی زمانی که ترامپ تازه روی کار آمده بود، بازمی‌گردند. با این حال ایران انتظار دارد بایدن از فرمان‌های اجرایی خود برای لغو تحریم‌هایی که ترامپ پس از ترک برجام وضع کرده بود، استفاده کند. تهران حتی ممکن است بازگشت کامل به تعهدات برجامی خود را به دریافت امتیازات اقتصادی فراتر از آنچه که در سال 2017 وجود داشت، منوط کند. البته به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی، ایران ترجیح دهد حتی بیش از گذشته سیاست سکوت و کم‌گویی خود را دنبال کند. نخست اینکه حکومت ایران حتی با وجود فشارهای اقتصادی شدید، در آستانه سقوط نیست. برعکس، این حکومت پس از سپری کردن شدیدترین فشارهای امریکا، اکنون تا حدی به مقاومت خود اطمینان پیدا کرده است. فشار اقتصادی در درازمدت ویرانگر است، اما ایران می‌تواند در کوتاه‌مدت آن را تحمل کند. به علاوه، ایران اکنون روسیه و چین را در کنار خود دارد و این دو کشور به لطف جایگاه‌شان در سازمان ملل و به عنوان قدرت‌هایی که توازن را به ضرر امریکا و اتحادیه اروپا برهم می‌زنند، گزینه راهبردی وسیع‌تری را در اختیار جمهوری اسلامی قرار می‌دهند. این امر باعث می‌شود ایران، دست کم در کوتاه‌مدت، حاضر نشود به امریکا امتیاز بدهد. درست است که ایران به امید احیای کامل برجام در این توافق باقی ماند و صبر راهبردی این کشور نشان می‌دهد امیدوار است بایدن در انتخابات پیروز شود و سیاست امریکا را تغییر دهد. با این حال هنوز هم گروهی از سیاستمداران در تهران – که در مجلس نیز بسیار پرسروصدا هستند – می‌خواهند ایران، برجام و حتی ان‌پی‌تی را ترک کند. به علاوه، حتی در میان طرفداران برجام نیز هنوز نگرانی‌های قابل توجهی در مورد بایدن وجود دارد. آنها می‌گویند همان‌طور که اوباما از محبوبیت خود در میان اروپایی‌ها استفاده کرد و در افزایش تحریم‌ها علیه ایران نسبت به بوش موفق‌تر بود، بایدن نیز می‌تواند برای منزوی کردن ایران روی حمایت اروپا حساب کند. این افراد معتقدند ایران از عدم محبوبیت ترامپ در اروپا استفاده کرده است، اما این مساله با روی کار آمدن بایدن تغییر می‌کند. زمانی که واشنگتن به برجام بازگردد، می‌تواند اروپا را به فعال‌سازی مکانیسم‌های توافق علیه ایران ترغیب کند. برای مثال ممکن است اروپا از تلاش امریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران با استفاده از قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل حمایت کند.
اختلاف میان مشاوران
برخی مشاوران سیاست خارجی در تهران بر این باورند که امریکا نباید به برجام بازگردد؛ بلکه باید از بیرون آن را حمایت کند. استدلال آنها این است که اگر امریکا به برجام بازگردد، آن وقت ایران می‌تواند قدرت‌های امریکا در برجام را محدود کند. واشنگتن چنین خواسته‌هایی را نمی‌پذیرد، و البته این خواسته‌ها قابل اجرا هم نیستند. با این حال، این مشاوران می‌گویند بعید است «پایبندی در برابر پایبندی» به سرعت انجام شود. ایران به دنبال یک رویکرد قدم به قدم است و می‌خواهد ببیند امریکا برای اعتمادسازی چه کار خواهد کرد. چیزی که بیش از همه می‌تواند دولت بایدن را نگران کند این است که تهران بخواهد از روز پیروزی بایدن در انتخابات تا روز تحلیف او، به دنبال امتیاز گرفتن از امریکا باشد. در نهایت، بسیاری در واشنگتن معتقدند بازگشت به برجام باید با پرداختن به نقش منطقه‌ای ایران همراه باشد و حتی رقبای تهران در منطقه را نیز در مذاکرات شرکت دهد. این مساله مانع دیگری بر سر راه احیای برجام محسوب می‌شود. نخست اینکه همین حالا به اندازه کافی مسائل مختلف روی میز قرار دارد و اضافه کردن بازیگران و مسائل بیشتر، نتیجه عکس می‌دهد. دوم اینکه مسائل منطقه‌ای نیازمند مذاکرات پیچیده بر سر توازن قدرت نظامی است. در این مذاکرات، ایران و همسایگان عرب این کشور باید بر سر کنترل تسلیحاتی و آتش‌بس در جنگ‌های مختلف با هم گفت‌وگو کنند.
در این بین، نقش انگلیس در هر سناریویی که منجر به تعامل دیپلماتیک ایران و امریکا شود، بسیار مهم و تعیین‌کننده است. در صورت بازگشت امریکا به برجام، لندن به همراه شرکای اروپایی خود مسوولیت مذاکره بر سر شرایط ادامه کار را بر عهده خواهد داشت. ایران نیز همچنان گروه موسوم به «تروئیکا» شامل فرانسه، آلمان و انگلیس را به عنوان محور برجام به رسمیت می‌شناسد و این گروه هم در تهران و هم واشنگتن نفوذ زیادی خواهد داشت.
ترجمه هدیه عابدی
توضیح: انتشار این مطلب به معنای تایید محتوای آن نیست و صرفا برای آشنایی مخاطب ایرانی با نگاه کارشناسان و تحلیلگران غیرایرانی در این باره منتشر می‌شود.