اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
نیکول گراجوسکی-راشا مترز/ به‌رغم تمام تلاش‌های دولت ترامپ برای تمدید تحریم‌ها از جمله اقدام واشنگتن برای فعال کردن مکانیسم موسوم به ماشه، روز ۲۷ مهر تمامی محدودیت‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد بر تجارت سلاحهای متعارف توسط ایران پایان می‌یابد. روسیه علنا و قاطعانه با هر تلاشی که باعث جلوگیری از رسیدن ایران به حقش برای لغو تحریم‌های تسلیحاتی شود، مخالفت و مبارزه کرد. اما نباید تلاش مسکو برای جلوگیری از تمدید تحریم‌ها را نشانه‌ای از تمایل مسکو به فروش شتابان گسترده سلاح به ایران تعبیر کرد. هرچند روسیه ممکن است منافع اقتصادی و مالی در تجارت تسلیحات با تهران داشته باشد، اما تعداد زیادی مانع مالی، فنی و سیاسی در مقابل تجارت گسترده اسلحه میان تهران و مسکو وجود دارد. در گذشته مسکو و واشنگتن در مواردی مانند موضوع فروش اس-۳۰۰، همکاری برای تصویب قطعنامه ۱۹۲۹ و بیانیه مشترک گور- چرنومیردین برای کنترل مبادلات تسلیحاتی با تهران همکاری کرده بودند.
اما وضعیت کنونی روابط واشنگتن و مسکو حاکی از این است که واشنگتن برای توافق سیاسی‌ای که باعث محدودیت فروش سلاحهای روسی به تهران شود، نه اهرم‌های لازم و نه اعتماد کافی به مسکو در اختیار ندارد. اقدامات امریکا از جمله ترتیب دادن تحریم‌های یکجانبه بر اساس فرمان اجرایی ۱۳۹۴۹ که در آن آمده است «هر طرفی که در تامین، فروش یا انتقال سلاحهای متعارف به ایران مشارکت کند، مورد تنبیه قرار می‌گیرد» چندان اثری در موضع اعلانی روسیه مبنی بر تعهد به استمرار همکاری‌ها با تهران نگذاشته است. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه با محکوم کردن تهدید امریکا مبنی بر تحریم تاکید کرده که مسکو علاقه‌مند است تا بعد از انقضای محدودیت‌های تجارت تسلیحات متعارف، برای فروش سلاح به ایران و استمرار همکاری گسترده نظامی با جمهوری اسلامی ایران اقدام کند. با توجه به تحریم‌هایی که همین الان هم امریکایی‌ها علیه صنایع دفاعی روسیه تصویب کرده‌اند، فرمان اجرایی ۱۳۹۴۹ اساسا تهدیدی علیه کمپانی‌های روسی به ویژه «روسوبورنکسپورت» که موسسه مسوول تجارت خارجی تسلیحات روسی است، محسوب نمی‌شود. ایستادگی روسیه برابر تلاش‌های دولت ترامپ برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی در دورانی رخ داد که امریکا روز به روز بیشتر به سمت ناسازگاری بین‌المللی و یک‌جانبه‌گرایی تمایل پیدا می‌کند. این اصرار باعث شد مسکو به یکی از الگوهای قانونمداری و احترام به حقوق بین‌الملل بدل شود.با پایان محدودیت‌های تجارت تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد، ایران می‌تواند بدون نیاز به تاییدیه‌ای از سوی شورای امنیت تانک، خودروهای زرهی، سامانه‌های توپخانه با کالیبر بالا، جنگنده و ناوهای جنگی از خارج سفارش دهد. یک برآورد از سوی آژانس اطلاعات دفاعی امریکا (DIA) که معمولا مورد استناد رسانه‌ها قرار می‌گیرد، نشان می‌دهد که ایران قصد دارد مجموعه‌ای از تسلیحات را بعد از لغو تحریم‌ها از روسیه خریداری کند. این فهرست منتشر شده توسط آژانس اطلاعات دفاعی شامل جنگنده‌های سوخو Su-30، هواپیمای آموزشی یاک-130، تانک‌های تی-90، سامانه موشکی زمین به هوای اس-400 و سامانه موشک سطح به سطح ضدناو باستین می‌شود. این فهرست یکی از فهرست‌های منتشر شده در مورد سفارش‌های احتمالی ایران از روسیه است. در پی سفر وزیر دفاع وقت ایران به مسکو در سال 2016 رسانه‌ها از فهرستی بسیار مفصل‌تر و بلندبالاتر در مورد نیازهای دفاعی ایران که در این سفر مورد بررسی قرار گرفته است، منتشر کردند. حضور مستمر و چندباره وزرای دفاع ایران در نمایشگاه‌های تجهیزات نظامی و دفاعی روسیه گمانه‌زنی‌ها در مورد سفارش‌های تجهیزات نظامی پیشرفته از روسیه را به ویژه سامانه اس- 400 افزایش داده است. برخی مراکز در ایران گهگاه به جنگنده‌های سوخو Su-30 و سامانه موشکی اس- 400 به عنوان اصلی‌ترین سفارش‌های احتمالی ایران از روسیه اشاره می‌کنند. تجهیزاتی که به نظر می‌رسد با نیازهای ایران برای نوسازی ساختار دفاعی‌اش همخوانی و تناسب داشته باشد. مرکز پژوهش‌های استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام و اندیشکده راهبردی تبیین، در گزارش‌های‌شان جنگنده سوخو Su-30 و سامانه موشکی ضدهوایی S400 را برای بازدارندگی در مقابل اقدامات احتمالی ایالات متحده امریکا و اسراییل ضروری توصیف کرده‌اند. اما بسیاری از اطلاعات و مطالعات منتشر شده، به ویژه از سوی رسانه‌ها و اندیشکده‌های ایرانی، چالش‌های پیش روی روسیه برای صادرات سلاحهای روسی به ایران بعد از 27 مهرماه را نادیده می‌گیرند. چالش‌هایی که باعث می‌شود در آینده شاهد سرازیر شدن سلاحهای روسی به ایران نباشیم.
ملاحظات فناوری‌های حساس و پیشرفته
نخستین مانع در مقابل صادرات سلاحهای روسی به ایران، مانعی قدیمی و سنتی است. مسکو در گذشته هم نسبت به صادرات سامانه‌های دفاعی با فناوری پیچیده و جدید و سلاحهای تهاجمی به ایران بی‌میل بود. گزارش‌های تایید نشده‌ای وجود دارد که روسیه تابستان 2017 درخواست ایران برای خرید 24 فروند جنگنده‌های Su-35 و Su-30SM را رد کرده و به جای آن پیشنهاد فروش جنگنده‌های Su-27SM3 داده است. بر اساس این ادعاها دلیل اصلی چنین تصمیمی، بی‌میلی روسیه به در اختیار گذاشتن فناوری‌های حساس به تهران و ناتوانی تهران از پرداخت پولی برای خرید چنین تجهیزاتی بود. در گزارشی دیگر هم ادعا شده است که مسکو اردیبهشت ماه پارسال در سفر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد تهران برای خرید سامانه موشکی اس-400 را رد کرده است. دلیل این مخالفت هم از سوی رسانه‌ها «عدم تمایل روسیه به افزایش تنش‌ها میان ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس» توصیف شده است. مسکو هر بار موضوع احتمال فروش اس – 400 به ایران از سوی رسانه‌ها مطرح شده، به سرعت این شایعات را تکذیب کرده است. تازه‌ترین نمونه از این تکذیب‌ها، مصاحبه لوان ژاگاریان، سفیر روسیه در ایران است که گفته بود هر چند روسیه هیچ مشکلی با فروش اس- 400 به ایران ندارد، اما هیچ مذاکره‌ای در مورد سفارش مذکور میان دو کشور آغاز نشده است. نکته اینجاست که با توجه به سابقه تعاملات تسلیحاتی ایران و روسیه، حتی اگر این مذاکرات شروع هم بشوند، احتمال به نتیجه رسیدن سریع آن بسیار ناچیز است. علاوه بر مشکلات مذاکراتی و قراردادی، مساله وضعیت سخت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و مشکلات شهرت و اعتبار سیاسی روسیه در افکار عمومی ایران هم مانع دیگری در این مسیر هستند.
مشکلات مالی ایران
مانع دوم دقیقا مرتبط با مساله وضعیت اقتصادی ایران است. ایران به دلیل مشکلات اقتصادی و کمبودهای ارزی توانایی چندانی برای خریدهای کلان تسلیحاتی ندارد. نباید فراموش کرد که گزارش‌های رسانه‌ای مورد اشاره فوق، تاکید داشتند که روسیه پیشنهاد ایران برای خرید اعتباری اسلحه را قبلا رد کرده است. ایران در شرایط حاضر پول کافی برای خرید تجهیزات از یک طرف و هزینه‌های بعدی از جمله آموزش، قطعات یدکی و تعمیر و نگهداری را از طرف دیگر ندارد. به نظر می‌رسد که اگر همه مشکلات دیگر در تجارت اسلحه میان تهران و مسکو هم برطرف شوند، مساله مشکلات اقتصادی ایران، همچنان به عنوان سدی محکم در مقابل خرید کلان تسلیحاتی باشد. خرید سامانه اس- 400 یا اسکادرانی از جنگنده‌های مدرن برای یک کشور که در شرایطی سخت اقتصادی قرار دارد، غیرممکن به نظر می‌رسد. هزینه اولیه خرید یک اسکادران 18 تا 24 فروندی از جنگنده‌های مدرن روسی دست کم 2 میلیارد دلار، بدون در نظر گرفتن هزینه‌های جانبی از جمله آموزش و قطعات یدکی برای ایران تمام می‌شود.
نباید فراموش کرد که اساسا سهم بودجه دفاعی ایران به نسبت تولید ناخالص داخلی نسبت به همه کشورهای دیگر در منطقه خاورمیانه کمتر است. دولت‌هایی مانند عربستان سعودی یا اسراییل به راحتی بخش بزرگی از درآمد ملی‌شان را برای خرید تجهیزات نظامی کنار می‌گذارند، در حالی که برای ایران تامین چنین بودجه‌ای از لحاظ ساختار بودجه‌ریزی داخلی هم مشکل است.
سیاست خاورمیانه‌ای مسکو
در مورد فروش سلاح به صورت اعتباری و بدون پرداخت مستقیم، ممکن است چینی‌ها تمایل بیشتری به انجام چنین معاملاتی داشته باشند، اما روسیه به دلیل مشکلات اقتصادی داخلی خودش، نه عزم و اراده‌ای برای این کار دارد و نه توانایی چنین کاری دارد.سومین نکته در مورد فروش سلاح به ایران این است که چنین اقدامی کاملا واضح بر اساس سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه تاثیرگذار است. روسیه تاکنون توانسته است همزمان با استمرار روابط نزدیک با تهران، با دشمنان ایران در منطقه یعنی اسراییل، امارات متحده عربی و عربستان سعودی هم روابطش را به شدت گسترش دهد. روابط روسیه با این کشورها باعث می‌شود تا روسیه عملا دست و پای خودش را برای فروش سلاح‌هایی تهاجمی به تهران که بتواند به صورت اساسی توازن قوا در منطقه را تغییر دهد، بسته باشد. بی‌میلی روسیه به فروش سلاحهای تهاجمی به ایران، کاملا به ملاحظات دیپلماتیک روسیه برای جلوگیری از تحول عمیق و جدی در توازن قدرت منطقه خاورمیانه و افزایش تنش در خلیج فارس گره خورده است. ساموئل رامانی، پژوهشگر سیاست خارجی روسیه در دانشگاه آکسفورد تاکید می‌کند که همکاری‌های امنیتی روسیه با امارات متحده عربی که شامل پروژه‌های ساخت و توسعه جنگنده‌ها نیز می‌شود، محدودیت‌های بیشتری برای گسترش همکاری‌های امنیتی روسیه با ایران ایجاد می‌کند.
تجارت سلاح: هنر ممکن‌ها
با توجه به همه موانع فوق‌الذکر، به احتمال قوی همکاری‌های نظامی ایران و روسیه در قالب فروش محدود سلاح به ایران به اضافه توسعه هر چه بیشتر همکاری‌های فنی و رزمایش‌های مشترک ادامه خواهد یافت. تهران همچنان از همکاری‌های نظامی و فنی با مسکو بهره‌مند می‌شود، حتی اگر این همکاری‌ها محدود باشد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در تازه‌ترین سفرش به مسکو گفته بود که هر چند ایران نهایتا قصد دارد تا به خودکفایی کامل نظامی برسد، اما همچنان منافعی در همکاری نظامی با روسیه خواهد داشت. ولادیمیر ساژین، پژوهشگر روس مسائل نظامی معتقد است که ایران تلاش خواهد کرد تا با استفاده از واردات تجهیزات و قطعات با کاربرد دو گانه و واردات محدود تجهیزات نظامی با فناوری خارجی، صنایع نظامی خود را روزآمدتر و قدرتمندتر کند. خرید سامانه‌های اس – 300 و تور ام-1 روسی از سوی ایران نشان می‌دهد که ایران تا چه اندازه برای حفاظت از تاسیسات حیاتی اتمی و پتروشیمی و نفتی خود در مقابل تهاجم احتمالی از سوی امریکا و اسراییل، به تامین سامانه‌های موشکی زمین‌پایه علاقه‌مند است. هر چند سامانه‌های روسی اس – 300 توان پدافند هوایی تهران را به شکل چشمگیری افزایش داده است، اما سامانه اس – 300 برخلاف اس – 400 کارایی چندانی در مقابل جنگنده‌های مدرن‌تر اف – 35 اسراییل نخواهد داشت. به لحاظ قدرت‌نمایی منطقه‌ای و افزایش توان بازدارندگی، جنگنده‌های نسل چهارم روسی هم می‌توانند برای ایران مفید باشند. اگر ایران بتواند مجوز تولید تحت لیسانس جنگنده‌های ساده Su-30 را بدون فناوری‌های حساس و پیشرفته دریافت کند، باز هم به اندازه کافی کمکی به مدرنیزه شدن نیروی هوایی ایران نمی‌شود.