متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در جالبز به معنای تاییدش نیست
لیلا فرهادی| مذاکرات هسته‌ای در گام‌های پایانی خود است و حالا همه چیز بستگی به پاسخ آمریکا دارد؛ پاسخی که آمریکا می‌گوید به زودی اعلام خواهد کرد. ایران نیز پاسخ خود را نیمه‌شب دوشنبه هفته گذشته ارائه کرد. این پاسخ به طور کلی مثبت بوده، اما ملاحظاتی در آن لحاظ شده است.
روزنامه واشنگتن‌پست گزارش کرده که «در فقدان ضمانت کتبی، ایران از آمریکا خواسته در توافق جدید، سانتریفیوژهای پیشرفته ایران دست‌نخورده باقی بمانند تا در صورت خروج مجدد آمریکا از توافق، ایران به سرعت بتواند به حالت قبلی برگردد». این درخواست چه به لحاظ سیاسی و چه به لحاظ فنی معنادار و با مواضع قبلی سیاسی ایران نیز همخوان است. چند هفته پیش بود که کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران که به نهاد رهبری مشورت می‌دهد، در گفت‌وگویی با شبکه الجزیره اعلام کرد که «ایران به آستانه ساخت سلاح هسته‌ای رسیده است اما تصمیمی برای ساخت سلاح ندارد». پس از این گفته مشخص شد که ایران به این نتیجه رسیده است که تضمین‌های دولت آمریکا درباره لغو تحریم‌ها آنقدرها هم فایده ندارد، بنابراین تهران تضمین اصلی را در این می‌بیند که در صورتی که آمریکا به تعهدات خود پایبند نبود، بتواند به سرعت پیشرفت هسته‌ای خود را از سر بگیرد و به این ترتیب به طرف مقابل فشار وارد کند. در واقع ایران قصد دارد از این اهرم، به عنوان یک تضمین فنی استفاده کند و شمشیر داموکلس را بالای سر آمریکا نگاه دارد تا چنانچه آمریکا از برجام خارج شد و یا تحریم‌ها را طبق توافق لغو نکرد، ایران بار دیگر پیشرفت هسته‌ای را در دستور کار قرار دهد و هدف آمریکا در متوقف کردن پیشرفت هسته‌ای ایران را بلاموضوع کند. این درخواست ایران یک ملاحظه‌ی فنی و منطقی نیز دارد و آن اینکه، ایران خواسته است سانتریفیوژها نه به خارج از کشور منتقل شوند و نه از محل تاسیسات غنی‌سازی به جایی دیگر، بلکه در همان محل، انبار شوند. دلیل این درخواست ایران، حفظ زمان برای راه‌اندازی دوباره سانتریفیوژها است. دلیل دوم نیز این است که جابه‌جایی سانتریفیوژها کاری به شدت حساس است. سانتریفیوژ دستگاهی است با دقت بسیار بالا. بوبینی که در درون سانتریفیوژ می‌چرخد، چنانچه ذره‌ای و میکرونی دچار اعوجاج شود، تعمیر و اصلاح آن به سادگی ممکن نیست. به همین دلیل است که در تاسیسات هسته‌ای سعی می‌شود سانتریفیوژها در همان تاسیسات غنی‌سازی ساخته شوند تا جابجایی عمده‌ای صورت نگیرد. اگر این ترتیبات در متن توافق درج شود، ایران به تضمینی دست پیدا خواهد کرد که اختیار استفاده از ابزار آن، دست خودش است نه دست طرف مقابل. یعنی این ایران است که اختیار پیشبرد دوباره برنامه هسته‌ای‌اش را به عنوان یک عامل فشار در اختیار خواهد داشت.
آذرماه سال گذشته، قبل از اعمال تعلیق تحریم همکاری‌های هسته‌ای غیرنظامی با ایران، میخائیل اولیانوف نماینده روسیه در مذاکرات هسته‌ای وین به وجود مشکل مرتبط با موضوع سانتریفیوژهای ایران اشاره کرده بود. او گفته بود یکی از موضوعات مورد بحث در مذاکرات وین این است که با این سانتریفیوژها چه کار می‌توانیم بکنیم؟ «یک گزینه انتقال آنها به خارج از ایران است. گزینه دیگر نابود کردن آنهاست و گزینه بعدی نیز انبار کردن و پلمب آنها تحت تضمین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.» واشنگتن‌پست در یادداشت اخیر مدعی‌شده رئیس شورای عالی امنیت ملی ایران پیشنهاد داده به جای انتقال این سانتریفیوژها و سوخت هسته‌ای، همه آنها در ایران به صورت پلمب بمانند. درخواست ایران برای پلمب شدن سوخت هسته‌ای در داخل کشور نیز منطقی است و در راستای درخواست اول برای گرفتن تضمین فنی است. معنایش این است که ایران قصد دارد امکان بازگشت سریع به برنامه هسته‌ای خود را به عنوان یک سلاح در برابر نقض توافق از سوی طرف‌های مقابل حفظ کند.
سال ۲۰۱۵ انبار‌های اورانیوم غنیشده به اندازه‌ای بود که ایران حداقل ظرف یک سال بعد از خروج از توافق می‌توانست به بمب اتم دست پیدا کند. زمان رسیدن ایران به بمب اتم از نظر غربی‌ها در حال حاضر چند روز یا چند هفته برآورد شده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خردادماه گزارشی منتشر کرد و مدعی شد ذخایر اورانیوم غنیشده ایران به ۱۸ برابر حد مجاز در برجام رسیده است. براساس برآورد آژانس، میزان ذخایر اورانیوم غنیشده ایران تا روز ۱۵ مه ۲۰۲۲، به سه هزار و ۸۰۹ کیلوگرم رسیده است. در حالیکه طبق برجام، ایران تنها قادر به نگهداری ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنیشده ۳.۶۷ درصدی است.
نشریه «کردل» نیز که نشریه‌ای مستقل است و اخبار آسیا و آفریقا را با رویکردی مستقل پوشش می‌دهد، در گزارشی نوشته که در مفاد جدید توافق احیای برجام به ایران اجازه داده شده برای مقابله با خروج احتمالی آمریکا از توافق، برنامه غنی‌سازی‌اش را با سرعت بیشتری نسبت به قبل احیا کند. یک منبع آگاه ایرانی در گفت‌وگو با این نشریه مدعی شده پلتفرم‌های سانتریفیوژها قرار نیست نابود شوند و ایران قادر است دوباره ظرف کمتر از یک سال آنها را سرهم کند.
این نشریه از ۲۱ تضمین مدون در توافق خبر داده که اگر واشنگتن با آن موافقت کند اجرای آن آغاز خواهد شد. اولین مرحله اجرای توافق امضای آن توسط وزرای خارجه کشورهای عضو برجام در وین خواهد بود. همان روز آمریکا سه فرمان اجرایی دوره ترامپ را لغو خواهد کرد. از این مرحله، دو طرف ۶۰ روز زمان خواهند داشت؛ ایران باید مشروعیت و قابل اجرا بودن فروش نفت به کشورهای غربی را در این فاصله راستی‌آزمایی کند و در همین مدت به دارایی‌های بلوکه‌شده‌اش در جهان هم دسترسی پیدا خواهد کرد. این نشریه به دیگر موارد تضمین هم اشاره کرده و گفته این تضمین‌ها قرار است توسط جو بایدن و یکی از مقامات آمریکایی در نامه‌ای که توسط آنتونی بلینکن پیش‌نویس می‌شود امضا شوند.
یک منبع آگاه به «کردل» گفته تحریم‌ها علیه سپاه قرار نیست برداشته شود، اما تحریمی که به شرکت‌های مرتبط با سپاه تسری پیدا کرده بود، برداشته می‌شود. موضوع برداشته شدن تحریم‌های سپاه پاسداران سال ۱۴۰۰ و در مذاکراتی که عباس عراقچی دبیر اسبق شورای راهبردی روابط خارجی با طرف غربی انجام داد نیز مطرح بود. این مساله در زمستان سال گذشته به سرتیتر اخبار مذاکرات هسته‌ای تبدیل شد و آمریکا از ایران خواست در این خصوص وارد مذاکرات مستقیم شود. اما ایران این درخواست را نپذیرفت. در این میان آمریکایی‌ها در ازای حذف نام سپاه از لیست گروه‌های تروریستی، درخواست‌های دیگری مطرح کردند که باز هم ایران حاضر به پذیرش آنها نشد. در نهایت در این نقطه بود که اتحادیه اروپا به عنوان میانجی به میان آمد تا نظرات دو طرف را به هم نزدیک کند. با توجه به اینکه مقامات ایرانی بارها اعلام کرده بودند که مساله سپاه گره اصلی مذاکرات نیست و آمریکایی‌ها این مساله را به دروغ مطرح می‌کنند، می‌شد تصور کرد که ایران در این خصوص، حاضر به نشان دادن انعطاف است، اما به شرط آنکه درخواست‌های دیگرش نظیر ارائه تضمین و رفع برخی تحریم‌ها، برآورده شود. به این ترتیب بود که به میانجی‌گری اتحادیه اروپا درخواست حذف سپاه از فهرست گروهای تروریستی به بعد از امضای برجام موکول شد، البته به شرط آنکه در این مدت تحریم سپاه تسری نیابد.
نشریه کردل نیز در گزارش خود همین موضوع را بازتاب داده و نوشته: «توافق نهایی باب مذاکرات بعدی برای رفع تحریم‌های سپاه را هم باز خواهد گذاشت.» نشریه کردل همچنین تصریح کرده که «علاوه بر این اگر آمریکا تصمیم بگیرد یک بار دیگر از توافق به صورت یک‌جانبه خارج شود، سه سال و یک ماه به کمپانی‌های خارجی وقت داده می‌شود که تحت تاثیر تحریم‌ها قرار نگیرند و بتوانند در ایران بمانند.» به نظر می‌رسد که موافقت آمریکا با این درخواست نیز امتیازی است که ایران به واسطه انعطاف مقطعی در خصوص درخواستش درباره سپاه پاسداران دریافت کرده است.
نکته‌ی دیگری که نشریه کردل به آن اشاره کرده، موضوع تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا در حاشیه توافق هسته‌ای است. کردل نوشته:«در حاشیه توافق هم قرار است به سیاق توافق اصلی برجام، یک تبادل زندانی بین تهران و واشنگتن انجام شود. ظاهرا قرار است سیامک و باقر نمازی با زندانیان ایرانی در آمریکا تبادل شوند.» با توجه با اظهارات اخیر آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا در این خصوص، که طی روزهای اخیر و پس از ارائه جواب ایران به متن پیش‌نویس ایراد شد و همچنین پاسخ مثبت ایران و با توجه به اینکه غریب‌آبادی دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضائیه، حتی نام زندانیان ایرانی را که در آمریکا زندانی هستند به صورت علنی بیان کرده، به نظر می‌رسد مساله تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا به عنوان یکی از گام‌های پایانی توافق هسته‌ای، در مراحل نهایی خود است. موضوع دیگری که این ظن را تقویت می‌کند، گفتوگوی تلفنی حسین امیرعبدللهیان، وزیر خارجه ایران با همتای عمانی خود است که روز پنج‌شنبه صورت پذیرفت. طرفین در این گفت‌وگو آخرین مباحث مطروحه در خصوص مذاکرات وین را مورد ارزیابی قرار دادند. امیرعبداللهیان در این گفت‌وگو، به نقش سازنده عمان در جریان مذاکرات برای لغو تحریم‌ها علیه ایران اشاره و از تلاش‌های این کشور برای نزدیک کردن دیدگاه‌های طرف‌های مختلف مذاکرات قدردانی کرد. یک روز بعد از این گفت‌وگو، بدرالبوسعیدی یک گفتوگوی تلفنی با رابرت مالی، نماینده آمریکا در امور ایران و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای این کشور داشت. وزارت امور خارجه عمان روز پنج‌شنبه با انتشار توئیتی از گفتوگوی بدرالبوسعیدی، وزیر امور خارجه آن کشور، با رابرت مالی در خصوص تازه‌ترین تحولات در رابطه با مذاکرات و «تلاش‌ها برای ازسرگیری کار در مورد توافق» خبر داد. از آنجایی‌که عمان همواره به خاطر نقشش در آزادی برخی از زندانیان آمریکایی در ایران مشهور است و طی ده سال گذشته، در موارد متعددی نقش میانجی را میان ایران و آمریکا برعهده داشته، بنابراین اصلا بعید نیست که در مورد موضوع تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، بار دیگر وارد عمل شده باشد.
فرق تضمین فنی با تضمین سیاسی
در تضمین‌های سیاسی، ایالات متحده آمریکا ممکن است به نحوی موضوعاتی نظیر لغو تضمین‌ها، عدم خروج دوباره از برجام، مصون ماندن شرکت‌های خارجی فعال در ایران در صورت خروج آمریکا از برجام را تضمین کند. اما واقعیت این است که تضمین‌ها در ذات خود چندان قابل اعتماد نیستند چراکه رئیس‌جمهوری بعدی آمریکا می‌تواند همین تضمین‌ها را با یک فرمان اجرایی لغو کند زیرا در ساختار سیاسی آمریکا، تعهدات یک رئیس‌جمهوری آمریکا لزوما برای رئیس‌جمهوری بعدی تعهد‌آور نیست. از این جهت است که ایران علاوه بر تضمین‌های سیاسی، درخواست ارائه تضمین‌های فنی را ارائه کرده است. تضمین فنی به این معنا است که ایران به نوعی برنامه هسته‌ای خود را محدود کند که بتواند در صورت نقض تعهدات آمریکا، با سرعت بیشتری در مقایسه با قبل، به پیشرفت هسته‌ای بازگردد، چراکه جلوگیری از پیشرفت هسته‌ای ایران، هدف اصلی آمریکا و اروپا از احیای برجام عنوان شده است.