اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن در اخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
محمدحسین لطف‌الهی/ 45 روز دیگر موعد خروج دونالد ترامپ از کاخ سفید فرا خواهد رسید و با رفتن او پرونده سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران به بایگانی می‌رود؛ نه به این دلیل که با روی کار آمدن جو بایدن نگاه‌ها به ایران به عنوان یک تهدید علیه امریکا تغییر می‌کند و روابطی دوستانه حاکم خواهد شد، به این علت که ساکنان جدید کاخ سفید از ناکارآمدی این سیاست آگاهند و تلاش دارند با اتخاذ رویکردی متفاوت از بحران‌های به وجود آمده در حوزه سیاست خارجی به ویژه مساله ایران عبور کنند. چشم‌انداز پیش‌رو اما همچنان مبهم است؛ از یک سو امریکا و اروپا که در اجرای تعهدات خود ذیل توافق هسته‌ای ناکام با طرح خواسته‌هایی بسیار فراتر از برجام ایران را در موقعیت سختی قرار داده‌اند و از سوی دیگر دولت ایران بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی موظف شده است که فعالیت‌های هسته‌ای خود را افزایش دهد و اجرای پروتکل الحاقی را متوقف کند. در این شرایط این نگرانی وجود دارد که زیاده خواهی کشورهایی که در اجرای برجام ناکام بودند، این توافق را به طور کامل نابود کند.
اکونومیست در توصیف وضعیت فعلی نوشته است: «سیاست فشار حداکثری دونالد ترامپ ضربه سختی به اقتصاد ایران وارد آورده اما دولت امریکا در دستیابی به هدفش یعنی توافقی بهتر شکست خورده و ایران نیز به بمب هسته‌ای نزدیک‌تر شده است. در این شرایط اگرچه عملیات‌های خرابکارانه ممکن است برنامه هسته‌ای ایران را به تاخیر بیندازد اما مذاکره نوید راه‌حلی پایدارتر را می‌دهد.» این نشریه به بایدن توصیه کرده است که اولویت اصلی او باید تمدید توافق اصلی و مفاد آن باشد: «اولویت اصلی رییس‌جمهور منتخب امریکا باید تمدید توافقی باشد که در دهه آینده منقضی می‌شود. رهبران ایران گارد بازتری نسبت به این پیشنهاد دارند و کمتر علاقه‌مندند که مساله موشک‌ها به عنوان اصلی‌ترین ابزار بازدارندگی ایران موضوع مذاکره باشد. بایدن باید تقاضا کند آنها پرتاب موشک‌های بالستیک و ارسال موشک به پروکسی‌های منطقه‌ای را کنار بگذارند و در مقابل تلاش کند از فشارهای موجود بر اقتصاد ایران بکاهد و امتیازاتی نظیر دسترسی به بازار دلار و همکاری هسته‌ای در حوزه غیرنظامی را به ایران پیشنهاد کند».
رییس‌جمهور منتخب امریکا پنجشنبه شب به وقت محلی به همراه معاون اول خود، کامالا هریس گفت‌وگویی اختصاصی با شبکه خبری سی‌ان‌ان داشت و طی این مصاحبه بار دیگر به تشریح سیاست دولت آینده امریکا در قبال ایران و همچنین مشکلاتی که برخی تحولات اخیر در این رابطه ایجاد کرده‌اند پرداخت. جو بایدن در این گفت‌وگو با اشاره به ترور شهید فخری‌زاده که به گفته منابع آگاه از درون دولت امریکا اقدامی از سوی سرویس اطلاعاتی اسراییل بوده، تصریح کرد که «نمی‌تواند بگوید این مساله تا چه اندازه رسیدن به توافق با تهران را پیچیده‌تر خواهد کرد». او که نگران بود اقدامات اخیر بتواند دیپلماسی مد نظر او را تحت تاثیر قرار دهد به انتقاد از سیاست‌های دونالد ترامپ در قبال مساله ایران پرداخت و خروج از توافق هسته‌ای در سال 2018 را یکی از اصلی‌ترین دلایل به وجود آمدن بحران کنونی توصیف کرد. بایدن گفت: «موضوع اصلی این است که ما نمی‌توانیم اجازه دهیم ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند. ترامپ از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد تا به چیزی فراتر از آن دست پیدا کند اما ببینید اکنون آنها چه کرده‌اند و چه نتیجه‌ای به دست آورده‌اند.» او افزود که در نتیجه سیاست‌های دولت ترامپ در قبال ایران «میزان ذخایر هسته‌ای ایران به مراتب افزایش یافته و آنها به زمانی که مواد هسته‌ای کافی برای ساخت سلاح داشته باشند نزدیک‌تر شده‌اند. از طرفی مساله موشک‌ها نیز هنوز حل نشده باقی مانده است.» جو بایدن که سال‌ها در کمیته سیاست خارجی سنا حضور داشته و در دولت باراک اوباما به عنوان معاون اول نقش مهمی در سیاست خارجی امریکا ایفا می‌کرد، همچنین گفت که می‌داند شرایط پیش رو و حل این مساله چقدر سخت خواهد بود. او تاکید کرد: «ما می‌دانیم که به تنهایی قادر به عبور از این شرایط نخواهیم بود و از همین رو است که باید در چارچوب یک گروه بزرگ با ایران وارد مذاکره شویم؛ ما می‌خواهیم نه تنها با ایران که با چین و روسیه نیز بر سر مسائل بسیاری توافق کنیم».
در کنگره هم صداهایی متفاوت و جدید درباره سیاست خارجی ایالات متحده در دولت آینده به گوش می‌رسد. گرگوری میکس، رییس جدید کمیته سیاست خارجی مجلس نمایندگان امریکا روز پنجشنبه با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که «بازگشت به توافق هسته‌ای» یکی از اولویت‌های او در منصب جدید خواهد بود. در این بیانیه آمده که بخش اعظم آن صحبت از «ضرورت تغییر» در سیاست‌هایی است که طی چهار سال گذشته از سوی دولت ترامپ دنبال می‌شد، آمده است: «کمیته سیاست خارجی وظیفه نظارت بر یک تغییر تاریخی در سیاست خارجی ایالات متحده را بر عهده خواهد داشت و در این مسیر تمام توان خود را به کار خواهد بست. ما نه تنها نیاز به تعامل دوباره با جهانی داریم که فقدان رهبری جهانی ایالات متحده را احساس کرده است، بلکه باید در رویکردهای سنتی سیاست خارجی خود نیز تجدید نظر کنیم.» گرگوری میکس در تشریح این تغییر نوشته است که «تغییر در سیاست خارجی امریکا تنها به منزله بازگشت به رفتارهایی عادی و بر اساس عرف بین‌المللی نخواهد بود، بلکه باید آن را گذار به سوی راهکاری جدید برای پیشبرد امور در نظر گرفت» که بر اساس آن ایالات متحده به بخش‌هایی از جهان که از نظر تاریخی نادیده گرفته شده‌اند توجه بیشتری خواهد داشت، اتحاد با کشورهای اروپایی تقویت خواهد شد، امریکا از «دوستان همفکر» برای مقابله با چالش‌هایی که پکن و مسکو در عرصه بین‌المللی به وجود آورده‌اند بهره خواهد جست. او در این بیانیه تصریح کرده است: «برای پیوستن دوباره به برجام و سازمان جهانی بهداشت تلاش خواهیم کرد، اما لازم است که ائتلاف‌های جدیدی هم برای پرداختن به بحران موجودیتی تغییرات جوی و تهدیدهای نوظهور تشکیل دهیم.»
موضع اروپا؛ از همدردی تا فرصت‌طلبی
مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در شرایط فعلی از ضرورت «درک کردن شرایط ایران» می‌گوید. جوزپ بورل روز پنجشنبه در گفت‌وگو با یورونیوز با اشاره به رخدادهای اخیر و به ویژه ترور شهید فخری‌زاده، دانشمند هسته‌ای ایرانی گفت: «کسی که این کار را کرده، هدفش تسهیل گفت‌وگو نبوده. قطعا کسانی هستند که منافع‌شان در برقرار نماندن این توافق است، منافع خیلی‌ها در گرو آن است که این توافق پابرجا نماند. اروپا بسیار مشتاق بوده که برجام دوام بیاورد. من می‌بایست این توافق را زنده نگاه می‌داشتم، توافقی که کمی به‌خواب زمستانی رفته، اما نمرده است. حالا باید دید ایرانی‌ها چه فکر می‌کنند، چون حق دارند حس کنند که به آنها خیانت شده، شاید نخواهند دوباره با همان کارت‌های قبلی بازی کنند. اما باید منتظر بود.» صحبت‌های بورل اما همه واقعیت اروپا نیست. همزمان با تحولات اخیر، کشورهای اروپایی به تدریج از پوسته‌ای که طی چهارسال ریاست‌جمهوری ترامپ به دورشان کشیده بودند بیرون می‌آیند. اروپا که طی این مدت با وجود ناکامی در اجرای تعهدات به ویژه در حوزه اقتصادی کوشید تا دست‌کم از نقطه نظر سیاسی در برابر برخی خواسته‌های نامشروع دولت امریکا بایستد و مانع از آن شود که توافق برجام به طور کامل نابود شود، اکنون در آستانه روی کار آمدن دولت جدید در امریکا «بازگشت به برجام» را ناکافی توصیف کرده و از ضرورت وجود یک توافق جانبی با ایران سخن می‌گوید. هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان به تازگی در گفت‌وگو با اشپیگل اعلام کرده است که «شکلی از توافق هسته‌ای پلاس با ایران مورد نیاز است.» به گفته او اروپا انتظار دارد ایران «سلاح هسته‌ای نداشته باشد، برنامه موشکی بالستیکی که منطقه را تهدید کند نداشته باشد و نقش متفاوتی در منطقه ایفا کند.»
«کنار گذاشتن مباحث موشکی و منطقه‌ای ارفاق به ایران نبود»
صحبت‌های هایکو ماس، در حالی مطرح شد که یک روز پیش از آن محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در نشست گفت‌وگو‌های مدیترانه‌ای سیاست ایران در تعامل با اروپا و دولت بایدن را تشریح کرده بود. به گفته ظریف، امریکا به عنوان عضوی از سازمان ملل متحد باید طبق اصل 25 منشور ملل متحد تعهدات خود را بر اساس قطعنامه 2231 شورای امنیت که خود عضو دایم آن است، اجرا کند و این کشور در موقعیتی نیست که بخواهد شرط بگذارد. وزیر امور خارجه ایران همچنین اروپا را ناتوان در اجرای تعهدات دانست و تاکید کرد که اگر اروپا و امریکا حاضر باشند برای دیگر کشورهای منطقه نیز شرایط برابری با ایران قائل شوند، آنگاه ایران نیز ابایی از مذاکرات موشکی و منطقه‌ای ندارد. محمدجواد ظریف گفت: «موشک و مسائل منطقه‌ای همین طور از دستور کار برجام کنار گذاشته نشدند. تصمیم بر حذف این موضوعات برای ارفاق به ایران نبود. بیشتر بدلیل آن بود که امریکا و سه کشور اروپایی آماده نبودند تا رفتارهای خطرناک خود در منطقه را کنار بگذارند و لذا در دستور کار قرار نگرفت. نگاه کنید به حجم فروش سلاح از طرف غرب به کشورهای منطقه، حمایت آنها از کشتار مردم یمن، حمایت عملی شان از ضمیمه کردن سرزمین‌های فلسطینی، سکوت و حمایت از اقدامات تروریستی اسراییل، ترور دانشمند برجسته ما و طیف دیگری از مسائل. غربی‌ها آماده توقف و کنار گذاشتن این رفتارهای خطرناک خود نیستند. وقتی امریکا و اروپا آماده شود فروش تسلیحات، رفتارهای ضد حقوق بشری، حمایت از تروریسم، نادیده گرفتن اقدامات اسراییل و عربستان سعودی در منطقه را کنار بگذارند، آنگاه می‌توان در این خصوص سخن گفت. وقتی هزینه تسلیحاتی سعودی و امارات با ما برابر شد آماده گفت‌وگو هستیم. عربستان سالانه 76 میلیارد دلار هزینه خرید تسلیحات دارد در حالی که کل بودجه نظامی ایران 10 میلیارد دلار است. اول آنها بودجه‌شان را به ما برسانند بعد صحبت کنند.»