اعتماد/متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن در اخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
پس از نشست وزرای خارجه ایران و 1+4 رسانه‌ها از پایان زیاده‌خواهی اروپا در پیش‌شرط گذاشتن برای اجرای توافق هسته‌ای خبر دادند
سارا معصومی/ وزرای خارجه ایران، روسیه، چین، بریتانیا، آلمان و فرانسه در حیاتی‌ترین روزهای پیش‌روی توافق هسته‌ای ایران با جامعه جهانی (برجام) پس از گذشت قریب به یک‌سال از آخرین دیدار مشترک و چندجانبه، در یک نشست مجازی به بحث و تبادل نظر پرداختند. نشستی که بخش اعظمی از آن جز یک بیانیه کوتاه چند پاراگرافی و موضع‌گیری‌های ضد و نقیض رسمی طرفین از دید رسانه‌ها دور ماند و البته بخش‌هایی از آن پس از گذشت چند ساعت از اتمام نشست مجازی به رسانه‌های عمدتا غربی درز داده شد تا رسانه انگلیسی گاردین، خبرنگار امریکایی مانند لورا روزن یا لارنس نورمن، خبرنگار جنجالی وال استریت ژورنال در نوشتارهایی کم و بیش مشابه بخش‌هایی از توافق‌های صورت گرفته را منتشر کنند. براساس آنچه این رسانه‌ها منتشر کرده‌اند، می‌توان گفت که کشورهای اروپایی حاضر در برجام دست به عقب‌نشینی اساسی زده‌اند. آلمان، بریتانیا و فرانسه اندکی پس از قطعی شدن پیروزی جو بایدن در انتخابات 2020 و اطمینان خاطر از وداع دونالد ترامپ با کاخ سفید در اقدامی دور از انتظار اما نه چندان بی‌سابقه فشار جدیدی را بر ایران به منظور پذیرش توسعه دامنه برجام به مسائل غیرهسته‌ای آغاز کردند. سه کشور اروپایی در حداقل یک‌ماه گذشته دست به اقدام‌های زنجیره‌ای از جمله صدور قطعنامه‌های حقوق بشری علیه ایران و تنظیم بیانیه‌های مشترک با محوریت درخواست برای مذاکره مجدد با ایران درباره برجام و جادادن مسائل غیرهسته‌ای در این توافق هسته‌ای کردند. اصرار تروییکای اروپایی بر این مساله تا آنجا پیش رفت که می‌توان گفت به بازوی جدید سیاست فشار حداکثری امریکای ترامپ علیه تهران تبدیل شد. همزمان با این اعمال فشارها در حالی که تیم جو بایدن، رییس‌جمهور منتخب ایالات متحده برای بازگشت به برجام و اجرای تعهدات ذیل این توافق تمایل نسبی نشان داد، مجلس شورای اسلامی در ایران قانون جدیدی را با عنوان طرح راهبردی برای لغو تحریم‌ها به تصویب رسانده و با تعیین یک جدول زمانی از دولت حسن روحانی خواست که راه‌اندازی سانتریفیوژهای نسل جدید، غنی‌سازی 20% همچنین توقف اجرای پروتکل الحاقی را در دستور کار قرار بدهد. مصوبه‌ای که البته در داخل کشور به دلیل عدم در نظر گرفتن ملاحظه‌های سازمان انرژی اتمی، وزارت خارجه و دولت با حاشیه‌های بسیاری همراه شد، اما در نهایت وزارت خارجه در رایزنی‌هایش با شرکای برجامی به آن استناد کرده و تذکر داد که دولت موظف به اجرای مصوبات مجلس است. اصرار کشورهای اروپایی حاضر در برجام برای گنجاندن بحث‌های غیرهسته‌ای به هرگونه توافق جدید با واکنش چین و روسیه نیز روبه‌رو شد و هر دو کشور اعلام کردند که شاکله توافق هسته‌ای باید حفظ بشود. موضع‌گیری‌های نسبتا مشترک ایران، چین و روسیه، دورنمای اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی توسط ایران، گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که از توسعه سریع برنامه هسته‌ای ایران و افزایش ذخیره مواد غنی شده در ایران خبر می‌داد و رد هرگونه مذاکره مجدد درباره مفاد توافق هسته‌ای توسط وزرات خارجه عملا اروپایی‌ها را بر سر یک دوراهی قرار داد: مرگ توافق هسته‌ای یا تزریق جانی دوباره به آن با بازگشت تمام اعضای اولیه به شمول ایالات متحده به اجرای تعهدات‌شان.
به نظر می‌رسد که موضع ایران در دو نشست مجازی کمیسیون مشترک برجام با حضور باقیماندگان در توافق هسته‌ای (چهارشنبه گذشته) و به دنبال آن نشست وزرای خارجه که روز دوشنبه برگزار شد، اروپایی‌ها را وادار به انتخاب گزینه دوم یعنی مبنا قرار دادن برجام و پرهیز از وارد کردن مسائل غیرهسته‌ای کرد. در حالی که برخی مقام‌های اروپایی پس از پایان نشست وزرای ایران و 1+4 تلاش کردند توپ را در زمین ایران انداخته و هشدار بدهند که تهران نباید آخرین فرصت برای حفظ توافق هسته‌ای را از دست بدهد، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه با انتشار سه توییت در حساب کاربری خود از موضع ایران در نشست وزرا رونمایی کرد. ظریف در این باره نوشت: من در نشست وزرای خارجه کشورهای باقیمانده در برجام، تاکید کردم: ۱- این آخرین فرصت برای سه کشور اروپایی/اتحادیه اروپاست که برجام را نجات دهند. ۲- داده‌های مربوط به حجم مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا بین ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ ثابت می‌کند که تروییکای اروپا/اتحادیه اروپا تعهدات برجامی‌شان را نقض کردند. ۳- تروییکای اروپا همانند امریکا برای وارد آوردن خسارات جبران‌ناپذیر به ایرانی‌ها مقصر است. ۴- تقویم زمانی برجام از این توافق جدایی‌پذیر نیست. مذاکره مجدد منتفی است. ۵- تسلیحات و بحران‌های منطقه ما اصولا از امریکا و سه کشور اروپایی وارد می‌شوند ولی ما به صورت جمعی تصمیم گرفتیم این موضوعات را [از مذاکرات] کنار بگذاریم. ۶- «کشورهای دموکراتیک» نمی‌توانند از ما بخواهند مصوبه مجلس را نقض کنیم و آخرین مورد که البته کم‌اهمیت‌تر از بقیه نیست. ۷- همه طرف‌ها باید به پایبندی عملی به برجام برگردندند. بعد از آنکه امریکا/تروییکای اروپا به وظایف‌شان عمل کنند، ایران به سرعت تدابیر اصلاحی اتخاذ شده در واکنش به خروج غیرقانونی امریکا را به عقب برخواهد برگرداند. مردم ایران باید آثار رفع تحریم‌ها را احساس کنند.»
پایان زیاده‌خواهی اروپا
ساعاتی پس از پایان نشست وزرای خارجه ایران و 1+4 روزنامه انگلیسی گاردین گزارش داد که وزرای خارجه کشورهای اروپایی موافقت کرده‌اند برای احیای توافق هسته‌ای برجام، پیش‌شرط‌های جدیدی از ایران مطالبه نکنند. باور وزرای اروپایی این است که تهران و واشنگتن باید در مرحله فعلی بتوانند بدون آنکه نیازی به تمدید این توافق یا قوی‌تر کردن آن باشد کاملا به آن پایبند شوند. این روزنامه نوشته این گام اروپایی‌ها یکی از موانع بالقوه بازگشت ایران به پایبندی به برجام، در صورت رفع تحریم‌ها از سوی امریکا و متعهد شدن آن کشور به قطعنامه‌های سازمان ملل را از میان برمی‌دارد. گاردین درباره موضع انگلیس نوشته است: «گمان می‌رود باور دولت انگلیس این است که تا هنگام دستیابی به «پیشرفت‌های محسوس» از جانب امریکا و بازگشت ایران به پایبندی به توافق، نیازی به طرح مساله تمدید توافق نیست.» گاردین این مساله را «تحولی مهم» در راستای احیای برجام خوانده و نوشت: کشورهای اروپایی موافقند که مذاکرات بر سر تمدید توافق و قوی‌تر کردن آن به زمانی دیگر موکول شود. در اتفاقی که ممکن است یکی از مهم‌ترین تحولات باشد سه قدرت اروپایی رضایت دارند برای رایزنی در خصوص تمدید توافق و قوی‌تر کردن آن صبر کنند. عدم طرح الزامات جدید از سوی طرف‌های اروپایی در خصوص توافق جدید با ایران احیای زودهنگام برجام را آسان‌تر می‌کند. یک دیپلمات ارشد اروپایی گفت: «همه حاضران بر سر میز موافق بودند که لازم است توافق حفظ شود و باید امریکا را مجاب کرد که بازگشت به برجام، به همان شکلی که در حال حاضر هست و بدون گذاشتن پیش‌شرط برای آن یا تلاش برای افزودن چیزی به آن، اقدام بهتری خواهد بود. اگر می‌خواهیم ایران به پایبندی کامل برگردد باید مشوق‌های اقتصادی که وعده داده بودیم را محقق کنیم. امروز تجارت بین کشورهای اروپایی و ایران کمتر از آن چیزی است که قبل از توافق بود.»
با این حال «لاورنس نورمن»، خبرنگار وال‌استریت‌ژورنال با ارایه جزییات بیشتر در خصوص مواضع اروپایی‌ها نوشته این کشورها هنوز بر ضرورت «قوی‌تر کردن مفاد برجام» و پرداختن به مسائل موشکی و منطقه‌ای ایران در چارچوب این توافق تاکید دارند اما نمی‌خواهند پرداختن به این مسائل گسترده‌تر به پیش‌شرطی برای احیای برجام تبدیل شود. نورمن درباره گفت‌وگوهایی که روز دوشنبه در نشست غیررسمی وزرای امور خارجه ایران و گروه ۱+۴ مطرح شده، نوشت: «یک منبع تایید کرد که ۳ کشور اروپایی بر ضرورت قوی‌تر کردن مفاد توافق هسته‌ای و پرداختن به مسائل موشکی و منطقه‌ای ایران تاکید کردند، اما [از نظر آنها] پرداختن به مسائل گسترده‌تر پیش‌شرط بازگشت به برجام نیست.» او در توضیح بیشتر درباره جلسه ۲ ساعته روز دوشنبه نوشته که «محمدجواد ظریف»، وزیر خارجه ایران بیشتر از سایر حاضرین در جلسه صحبت کرده است. نورمن در یکی دیگر از پیام‌هایش در توییتر نوشته است: «این‌طور متوجه شدم که ظریف هیچ تعهدی نداده که ایران گام‌های هسته‌ای بیشتری قبل از ۲۰ ژانویه بر ندارد. او علاوه بر این گفت دولت ایران باید مصوبه مجلس [شورای اسلامی ایران] را اجرا کند.»
به گزارش «اعتماد» به نظر می‌رسد امروز می‌توان گفت اعضای اولیه برجام به شمول ایران و 1+5 به این اتفاق نظر رسیده‌اند که هدف اولیه و واحد باید احیای برجام و اجرای کامل مفاد آن از سوی تمام اعضا باشد. در حالی که حسن روحانی، رییس‌جمهور در تازه‌ترین اظهاراتش تاکید کرده که اگر امریکا تحریم‌های هسته‌ای را لغو و تعهداتش در برجام را انجام بدهد، ایران نیز به اجرای تعهداتش ذیل برجام بازمی‌گردد، اروپا و ایالات متحده نیز درباره لزوم حفظ برجام به توافق رسیده‌اند. به نظر می‌رسد که بازگشت صریح و سریع همه به برجام، دستور کاری است که از هم‌اکنون برای تیم جو بایدن که از روز 21 ژانویه عنان امور در ایالات متحده را در دست می‌گیرد، مشخص شده است. باید انتظار داشت که اروپایی‌ها از این به بعد در مواضع رسمی دیگر حرفی از توسعه بندهای برجام و مثلا تمدید زمانبندی‌ها نزده و وارد کردن مسائل منطقه‌ای و توانمندی موشکی ایران را هم به عنوان پیش‌شرط اجرای توافق مطرح نکنند. به نظر می‌رسد که امروز می‌توان با قطعیت بیشتری از وضوح مسیر پیش روی ایران و 1+5 سخن گفت. جو بایدن پس از حضور در کاخ سفید می‌تواند با صدور چند دستور اجرایی، بازگشت امریکا به تعهدات برجامی را اعلام کند، پس از آن ایران به 6 تا 8 هفته زمان نیاز خواهد داشت تا بتواند گام‌های هسته‌ای برداشته شده را معکوس کرده و به عضو متعهد به تعهداتش تبدیل شود. اروپا به شمول چین و روسیه نیز می‌توانند در این بازه زمانی نقشه راه عادی‌سازی رابطه اقتصادی به شمول مراوده‌های تجاری، بانکی و مالی با ایران را از نو ترسیم و زمین را برای اجرایی کردن آنها مهیا کنند.