جالبز | بخش فرهنگ و هنر – ضرب‌المثل در زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف وجود داشته و مردم در سراسر جهان برای رساندن مفهومی با کمترین کلمات و بیشترین تاثیرگذاری از آن استفاده می‌کنند. مثل ضرب‌المثل افغانی، ترکی یا انگلیسی. ضرب‌المثل‌های فارسی در ادبیات فارسی به خاطر پختگی و در عین حال موجز بودن، جایگاه ویژه‌ای در بین مردم پیدا کرده است. در این میان اشعار شاعر بزرگ، سعدی شیرازی جایگاه ویژه‌ای دارد و بسیاری از ابیات بوستان و گلستان وی در میان مردم شناخته شده است. در این مقاله به برداشتی از ضرب المثل تو نیکی میکن و در دجله انداز، که ایزد در بیابانت دهد باز، از سعدی شیرازی که در قالب مثنوی سروده شده است می‌پردازیم و بررسی می‌کنیم که این مثل در چه مواقعی استفاده می‌شود.
آنچه در این مطلب خواهید خواند:
- معنی و مفهوم
- خاستگاه
- ابیات و آیه‌‌های با مضمون مشابه
برداشتی از ضرب المثل تو نیکی میکن و در دجله انداز
معنی و مفهوم
شهرت این بیت مثلی آن قدر زیاد است که اغلب مردم لااقل یک بار آن را شنیده و یا به کاربرده‌اند. این بیت به یکی از فضائل اخلاقی اشاره دارد که نیکی کردن به دیگران بدون چشمداشت است. همچنین متذکر می‌شود که درصورت انجام این کار در همین دنیا نتیجه کارت را خواهی دید و در نهایت روزی در جایی دیگر که فکرش را نمی‌کنی، آن نیکی به خودت بازخواهد گشت! به علاوه این نکته را نیز در بر دارد که حتی اگر به نظر بیاید که کار نیکت هدر رفته یا بی‌فایده بوده است (در آب انداختن نیکی!)، این چنین نیست و روزی ثمر خواهد داد.
به صورت دیگری نیز می‌شود از این مثل برداشت کرد و آن نگاه آخرتی داشتن به اعمال است؛ اینکه حتی اگر در ظاهر نتیجه عمل خود را در دنیا نبینیم، نباید گمان کنیم که نیکی‌هایی که کردیم بی اثر بوده است، چرا که در نهایت خداوند پاداش آن را به بهترین شکل در دنیایی دیگر خواهد داد.
خاستگاه
می‌گویند این بیت به حکایتی اشاره دارد؛ اینکه در روزگار متوکل عباسی، جوانی که مورد علاقه و توجه پادشاه بود، ظاهراً در رودخانه دجله غرق شد و اثری از وی پیدا نشد. اما پس از چند روز خبر پیدا شدن جوان و زنده و سرحال بودنش را به پادشاه دادند. وقتی چگونگی ماجرا را از وی جویا شدند، گفت که در دیواره رودخانه داخل حفره‌ای گیر افتاده بودم و بعد از گذشت چند ساعت دیدم سبدهایی حاوی نان از روی آب می‌گذرد که توانستم آنها را گرفته و خود را با آنها سیر کنم و در این چند روز و چند شب، به این وسیله زنده ماندم. پس از آن هم مرد ماهیگیری مرا از آب بیرون آورد.
وقتی پرس و جو کردند، فردی که نان‌ها را به آب می‌انداخت پیدا کردند. او در توضیح گفت که من همیشه روزانه مقداری نان صدقه می‌دادم. چند روزی بود که فقیری به خانه نمی‌آمد تا به او نان دهم و برای همین آنها را در آب می‌انداختم تا حداقل ماهی‌ها از آن بخورند و ادامه داد: «شنیده بودم که نیکویی کن و در آب انداز که روزی بار دهد.» خلیفه وی را مورد لطف قرار داده و به او پاداش داد و گفت: “تو نیکی را به دجله انداختی، بی خبر از آنکه خدا آن را در خشکی به تو بازمی‌گرداند!” و پس از آن ضرب المثل تو نیکی میکن و در دجله انداز که ایزد در بیابانت دهد باز در بین مردم رواج پیدا کرد.
← تو نیکی میکن و در دجله انداز، که ایزد در بیابانت دهد باز →
ابیات و آیه های با مضمون مشابه
ارزش اخلاقی که در بیت مذکور مطرح شده، در ابیات و سخنان سایر بزرگان ادب و دین نیز یافت می‌شود. در ادامه چند نمونه از موارد مشابه آورده شده است.
- هر چه کنی به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی
- از ماست که بر ماست
- دنیا گرد است
- إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا – اگر نیکی و احسان کردید به خود کرده‌اید و اگر بدی و ستم کردید باز به خود کرده‌اید. (سوره اِسراء- آیه ۷)
داستان مشابه ضرب المثل تو نیکی میکن و در دجله انداز
طبیب، جهت بررسی وضعیت بیمار و ارائه مشاوره فراخوانده شد. هنگامی که متوجه شد بیمارش از چه شهری به آنجا آمده برق عجیبی در چشمانش درخشید. بلافاصله بلند شد و بسرعت به طرف اطاق بیمار حرکت کرد. لباس پزشکی اش را بر تن کرد و برای دیدن مریضش وارد اطاق شد. در اولین نگاه او را شناخت.
زن از باز کردن پاکت و دیدن مبلغ صورتحساب واهمه داشت. مطمئن بود که باید تمام عمر را بدهکار باشد. سرانجام تصمیم گرفت و پاکت را باز کرد. چیزی توجه اش را جلب کرد. چند کلمه‌ای روی قبض نوشته شده بود. آهسته آن را خواند: بهای این صورتحساب قبلاً با یک لیوان شیر پرداخت شده است.
سخن آخر
آشنایی با ابیات و ضرب‌المثل‌های فارسی کمک می‌کند تا در گفتگوهای روزانه از آنها استفاده کرده و زیباتر و سلیس‌تر صحبت کنیم. از این‌رو در این مقاله به کاربرد و ریشه ضرب‌المثل «تو نیکی میکن و در دجله انداز، که ایزد در بیابانت دهد باز» پرداخته شد. همان‌طور که ملاحظه کردید، این ضرب‌المثل بیانگر فضیلت اخلاقی نیکی کردن بدون انتظار و چشمداشت است که به عنوان انشا، باز نویسی و دریافت مفهوم و معنی در پایه دهم معرفی شده است.همچنین شما می‌توانید با کاربرد ضرب‌المثل چو خواهی که نامت نماند نهان، مکن نام نیک بزرگان نهان نیز در جالبز آشنا شوید.
نظر شما چیست؟ آیا تجربه‌ای در این زمینه داشته‌اید؟ نظرات خود را در پایین همین صفحه با ما در میان بگذارید.
منبع: ستـــاره