البته درمان بعضی از بیماری‌ها بین تخصص‌های مختلف پزشكی مشترك است اما وقتی با سختی از متخصصی وقت می‌گیرید و هفته‌ها برای دیدنش منتظر می‌مانید، شنیدن این جمله كه «باید شما را به یكی از همكارانم ارجاع دهم» قطعا آزار‌دهنده به نظر خواهد رسید. اگر نمی‌خواهید از این به بعد چنین جمله‌ای را بشنوید و دوست دارید بدانید هر تخصصی چه بیماری‌هایی را پوشش می‌دهد، حتما این مقاله را بخوانید و به عنوان یك دایره‌المعارف برای خود نگه دارید.
متخصص داخلی چه وظایفی دارد؟
این تخصص به تشخیص و درمان بیماری‌های داخلی می‌پردازد كه ارگانی از بدن یا همه آن را درگیر می‌كنند. رشته داخلی در گذشته زیر شاخه یا فوق تخصص نداشت و متخصصان داخلی همه نوع بیماری را ویزیت می‌كردند اما امروزه این رشته، فوق تخصص‌های متعددی دارد، از جمله:
فوق تخصص گوارش و كبد: این پزشك به بررسی و درمان بیماری‌های دستگاه گوارش، كبد و پانكراس؛ آندوسكوپی؛ كولونوسكوپی و … می‌پردازد.
فوق تخصص خون و آنكولوژی: مطالعه خون و بافت‌های سازنده خون، تشخیص، درمان و انجام شیمی درمانی برای افراد مبتلا به بیماری‌های خون و تومورهای سرطانی برعهده این پزشكان است.
فوق تخصص كلیه (نفرولوژی): درمان و تشخیص بیماری‌های داخلی كلیه و همچنین انجام و آماده‌سازی بیماران برای پیوند كلیه و دیالیز و نگهداری پیوند كلیه از وظایف این پزشكان است. برای تشخیص و درمان فشار خون نیز می‌توانید به این متخصصان مراجعه كنید.
فوق تخصص رماتولوژی: شناخت و درمان اختلالات مربوط به مفاصل و سایر بافت‌های همبند، عضلات، بیماری‌های رماتولوژی و پوكی استخوان برعهده این پزشكان است.
فوق تخصص غدد: شناخت و درمان بیماری‌های غدد، تیروئید، دیابت، چاقی، اختلالات چربی خون، اختلالات قائدگی و پرمویی، بیماری‌های متابولیك و ارثی، كوتاهی قد و اختلال رشد، كمبود وزن در كودكان، بلوغ زودرس و دیررس، بیماری‌های غدد جنسی و دستگاه تناسلی، بیماری‌های غدد هیپوفیز، تعیین جنسیت و ایهام تناسلی و بیماری‌های غدد فوق كلیوی به این گروه از پزشكان مربوط می‌شود.
فوق تخصص قلب و عروق: درمان بیماری‌های قلب و عروق خونی، انجام آنژیوگرافی، اكو و نیز تعیین موارد لازم برای عمل جراحی قلب به این گروه از پزشكان مرتبط است. عملكرد این رشته كاملا همانند رشته تخصصی قلب و عروق است (متخصصین قلب و عروق) كه پس از دوره پزشكی عمومی به دست می‌آید. این رشته فلوشیپ‌های متعددی مثل اكوكاردیوگرافی (تصویربرداری از قلب با امواج صوتی)، اینترونشنال كاردیولوژی (ترمیم قلب و عروق از طریق كاتتر)، بیماری‌های مادرزادی قلب در بالغین، نارسایی قلب، پیس‌میكر (دستگاه ضربان‌ساز قلب) و. . . . نیز دارد.
فوق تخصص ریه: بررسی و درمان اختلالات مربوط به شش‌ها و سایر اجزای دستگاه تنفسی برعهده این پزشكان است.
فوق تخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری: تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری‌های عفونی، تب‌دار و واگیردار ناشی از میكروارگانسیم‌ها (میكروب‌ها، ویروس‌ها و…) به این پزشكان مربوط می‌شود. این رشته تخصص مستقیم هم دارد (متخصص عفونی) كه پس از دوره پزشكی عمومی به دست می‌آید.
جراح عمومی متخصص است نه پزشك عمومی!
برخی از بیماران، تمایلی به مراجعه به جراحان عمومی ندارند و به اشتباه این متخصصان را با پزشكان عمومی در یك رده قرار می‌دهند. درحالی كه جراحی عمومی متخصصی است كه از جراحی‌های تیروئید، كیسه صفرا، فتق‌ها، توده‌های زیرجلدی و سطحی، سرطان‌های دستگاه گوارش تا بیماری‌های سینه، بیماری‌های ناحیه مقعد مانند بواسیر، شقاق مقعد و. . . درحیطه كاری او قرار می‌گیرد. جراحی سایر قسمت‌ها نیز به رشته‌های فوق تخصصی یا فلوشیپی سپرده می‌شود، از جمله:
فوق تخصص جراحی اطفال: جراحی‌های مادرزادی اطفال و نوزادان و سایر جراحی‌های اطفال برعهده این پزشكان است.
فوق تخصص جراحی توراكس: جراحی اعضای داخلی قفسه سینه به جز قلب بر عهده این جراحان است.
فوق تخصص جراحی قلب و بای پس قلبی: جراحی دریچه‌های قلب و عروق بزرگ بر عهده جراحان قلب است.
فوق تخصص جراحی عروق محیطی و تروما: این پزشكان به جراحی پیوند عروق، آسیب‌های فیزیكی، درمان واریس و. . . می‌پردازند.
فوق تخصص جراحی پلاستیك، ترمیمی و سوختگی: این جراحان به ترمیم بیماران سوختگی و نیز جراحی‌های زیبایی بینی، سینه، شكم و. . . می‌پردازند. همچنین سایر اعمال ترمیمی مانند ناهنجاری‌های مادرزادی صورت، شكاف كام و شكاف لب، تومورهای سر و گردن و درمان صدمات دست و. . . بر عهده این پزشكان است.
تخصص جراحی استخوان و مفاصل (ارتوپدی): اصلاح شكستگی‌ها و بیماری‌های مربوط به استخوان‌ها، ستون فقرات و مفاصل، دررفتگی‌ها، فلج‌های مادرزادی و اكتسابی، ترمیم زردپی‌ها و اعصاب محیطی، درمان تومورهای استخوانی، كشیدگی و رگ به رگ شدن، پاره شدن تاندون‌ها و رباط‌ها، آسیب‌های ورزشی، آرتروز، ساییدگی مفصل و. . . به این گروه از جراحان ارتباط دارد. این تخصص خود به شاخه‌های فوق تخصصی مختلفی تقسیم می‌شود از جمله ارتوپدی اطفال، جراحی تومورهای استخوانی و نسج نرم، جراحی دست، شانه و آرنج، زانو، لگن و مفصل ران، ستون فقرات، پا و مچ پا و. . . .
تخصص جراحی كلیه و مجاری ادراری و تناسلی (اورولوژیست): بیماری‌های كلیه و مجاری ادراری، عفونت‌های ادراری، انواع بی‌اختیاری‌های ادراری، افتادگی مثانه و. . . نیز بیماری‌های مروبط به نازایی مردان به این گروه از جراحان ارتباط دارد. به یاد داشته باشید كه بیماری‌های كلیه و مجاری ادراری اگرفقط نیاز به درمان دارویی داشته باشند توسط متخصصان داخلی و نفرولوژی درمان می‌شوند اما بیماری‌هایی كه نیاز به جراحی دارند مانند سنگ‌های كلیه، حالب و مثانه، تومورهای سیستم ادراری و نیز پروستات به‌وسیله متخصصان ارولوژی درمان می‌شوند.
تخصص جراحی مغز و اعصاب: جراحی‌های مغز و نخاع، درمان ضربه‌های مغزی و تومورهای مغز و نخاع، دیسك‌های كمر و اختلالات ستون فقرات به این گروه از جراحان ارتباط دارد. به یاد داشته باشید كه جراحی مغز و اعصاب با تخصص مغز و اعصاب (نورولوژیست) متفاوت است. بنابراین برای درمان بیماری‌هایی كه در حیطه جراحی نیست مانند بیماری‌ام اس، سكته مغزی یا تشنج نباید به جراح مراجعه كنید.
تخصص جراحی زنان و زایمان: تشخیص، درمان و جراحی‌های رشته زنان در دوران قبل از بلوغ، باروری، یائسگی، انجام سزارین و زایمان طبیعی، نازایی، درمان سرطان‌های دستگاه تناسلی زنانه، بی‌اختیاری ادرار، عفونت‌های دستگاه تناسلی زنانه، اختلالات قاعدگی، كیست‌های تخمدان و. . . به این گروه از پزشكان ارتباط دارد. این رشته شامل موارد جراحی و غیر جراحی است. این تخصص خود به شاخه‌های فوق تخصصی مختلفی تقسیم می‌شود از جمله جراحی سرطان،ای. وی. اف و لاپاراسكوپی، نازایی و‌ای. وی. اف و فلوشیپ پریناتولوژی (طب مادر و جنین).
تخصص جراحی گوش و حلق و بینی: تشخیص، درمان و جراحی‌های گوش، فك، صورت، بینی و لوزه بر عهده این جراحان است. تخصص گوش و حلق و بینی فلوشیپ دیگری تحت عنوان جراحی سرو گردن نیز دارد.
متخصص كودكان: تشخیص و درمان بیماری‌های كودكان و نوزادان (زیر 14 سال) مربوط به این رشته است. این رشته همانند رشته تخصص داخلی دارای فوق تخصص‌های متعددی است و دوره‌های فلوشیپی هم دارد، از جمله دوره نوزادان (كه به بیماری‌های متولدین تا یك ماه می‌پردازد)، خون و سرطان، ایمنولوژی و آلرژی، كلیه، گوارش، عفونی، غدد، اعصاب، روانپزشكی و قلب كودكان.
مـتـخـصص مـغز و اعـصاب (نورولوژیست): تشخیص و درمان بیماری‌های مغز و نخاع در حیطه غیر جراحی از جمله سردردها، سرگیجه، بیماری‌های اعصاب محیطی، تشنج‌ها، صرع، فراموشی، اختلالات حافظه، گزگز دست‌ها و پاها، كمر درد، لرزش بدن، اختلالات خواب، سكته مغزی، ام اس، مننژیت، نوروپاتی، میوپاتی، پاركینسون و. . . بر عهده این گروه از پزشكان است.
متخصص روانپزشكی (اعصاب و روان): روانشناسی یكی از رشته‌های علوم انسانی است و روانپزشكی از شاخه‌های پزشكی محسوب می‌شود. روانپزشك برای بیمار دارو تجویز می‌كند اما روانشناس به روان درمانی و آموزش شیوه‌های صحیح تفكر و رفتار می‌پردازد در صورتی كه حال شما با مشاوره و روش‌های غیر دارویی بهتر نشود، چاره‌ای جز مراجعه به روانپزشك ندارید. متخصصان این رشته به درمان مشكلات اعصاب و روان از جمله روانپریشی‌ها، اختلالات خلقی، وسواس‌ها، اختلالات خواب، افسردگی، اضطراب، بیش فعالی/كم توجهی، ترك مواد و الكل، اوتیسم، تیك، اختلالات یادگیری و اختلالات روابط جنسی می‌پردازند. این تخصص یك رشته فوق تخصصی تحت عنوان روانپزشكی كودك و نوجوان نیز دارد.
متخصص پوست و مو: متخصصان این رشته به تشخیص، درمان و جلوگیری از بیماری‌های مربوط به پوست، مو و ناخن‌ها می‌پردازند. این رشته دارای فلوشیپ‌های مختلفی از جمله زیبایی پوست و لیزر، كاشت مو و درماتوپاتولوژی (ارزیابی و تفسیر میكروسكپی ضایعات پوستی) است.
متخصص آسیب‌شناسی (پاتولوژی): تشخیص بافت‌شناسی بیماری‌ها بر عهده این گروه از پزشكان است؛ برای مثال اگر یك توده حین جراحی از بدن خارج شود، آسیب شناس به شما خواهد گفت كه توده مذكور سرطانی است یا خیر یا اینكه سرطان در چه مرحله‌ای از تهاجم و پیشرفت است.
متخصص ایمونولوژی و آلرژی: این متخصص به بررسی انواع واكنش‌های دفاعی بدن در برابر عوامل بیگانه، روند ایجاد مصونیت در برابر عوامل بیماری‌زا، بیماری‌های خودایمنی، آسم، آلرژی، نقص‌های ایمنی، واكسیناسیون، پیوند اعضا و. . . می‌پردازد.
متخصص چشم پزشكی: این متخصصان به تشخیص، درمان و جراحی ضایعات و بیماری‌های چشم می‌پردازند. در ایران این رشته دارای چند فلوشیپ است، از جمله فلوشیپ استرابیسم (انحراف چشم)، قرنیه و سگمان قدامی، گلوكوم (آب سیاه)، ویتره و رتین (شبكیه)، بیماری‌های سطح چشم، پاتولوژی (آسیب شناسی) چشم مشترك با متخصصان پاتولوژی، ترومای چشم، جراحی پلاستیك چشم و. . . .
متخصص طب فیزیكی و توانبخشی: متخصصان این رشته با كمك طب الكترودیاگنوزیس، تزریق‌های تشخیصی و درمانی و روش‌های دارویی و فیزیكی به پیشگیری، تشخیص و درمان اختلالات و ضایعات سیستم اسكلتی/عضلانی/عصبی می‌پردازند. برای درمان ناتوانی‌ها و معلولیت‌های فیزیكی، وضعیت‌های دردناك و عصبی اندام‌ها، گرفتگی‌های عضلانی و. . . می‌توانید از این متخصصان كمك بگیرید.
متخصص پزشكی ورزشی: متخصصان این رشته در حیطه ورزش حرفه‌ای، تجویز مناسب ورزش در زمینه پیشگیری و درمان بیماری‌های مختلف، چاقی یا اضافه وزن مهارت دارند. برای مثال اگر می‌خواهید بدانید كدام ورزش مناسب اندام و وضعیت جسمی شماست یا چگونه می‌توانید با كمك ورزش چربی‌های ناحیه خاصی از بدن‌تان را آب كنید یا اینكه شلی بازوها و… را برطرف کنید، باید از این متخصصان مشاوره بخواهید.
متخصص طب اورژانس: این متخصصان معمولا در بخش اورژانس فعالیت می‌كنند و اطلاعات و مهارت‌های زیادی در رابطه با اورژانس‌های رشته‌های مختلف پزشكی دارند. این پزشكان قادر هستند به درمان و اداره آسیب‌های چندگانه مثل شكستگی استخوان‌ها و پارگی اعضای داخلی بدن، بیماری‌های محیطی مثل گرمازدگی، سوختگی و برق گرفتگی، مسمومیت‌ها، احیای قلبی/ ریوی و. . . بپردازند.
فلوشیپ طب تسكینی: این رشته در بیماری‌های صعب العلاج مانند انواع سرطان‌های پیشرفته و تسكین درد بعد از اعمال جراحی سنگین كاربرد دارد. این فلوشیپ زیر گروه مشترك رشته‌های جراحی عمومی، داخلی، ارتوپدی و بیهوشی است.
فلو شیپ تخصصی اعتیاد: این رشته می‌تواند زیر گروه هر یك از رشته‌های روانپزشكی، داخلی و بیهوشی باشد. متخصصان اعتیاد بهترین مشاور برای ترك اعتیاد به الكل، مواد مخدر، محرك و. . . به حساب می‌آیند.
فرق رادیولوژیست و پرتودرمان چیست؟
متخصص رادیولوژی: متخصص رادیولوژی به تشخیص بیماری‌ها با كمك رادیولوژی، سونوگرافی داپلر، رادیوگرافی، CT SCAN، MRI و. . . می‌پردازد.
متخصص پرتو درمانی: درمان بسیاری از سرطان‌ها و. . . با پرتوهای یونیزان صورت می‌گیرد كه این كار توسط پزشكان پرتو درمانی انجام می‌شود.
متخصص، فوق تخصص یا فلوشیپ؟
در زمان مراجعه به پزشكان معمولا با عناوین مختلفی پس از نام آنها مواجه می‌شویم؛ از جمله متخصص، فوق تخصص، فلوشیپ و. . . اما این عناوین چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟
متخصص
هر پزشك عمومی پس از حدود دو تا سه سال و گاهی چهار سال تحصیل در یكی از رشته‌های تخصصی به عنوان متخصص آن رشته پزشكی شناخته می‌شود.
فوق تخصص
متخصص‌ها در رشته‌های مختلف پزشكی پس از گذراندن دو تا سه سال دیگر به عنوان فوق تخصص یكی از زیر گروه‌های رشته تخصصی خود شناخته می‌شوند.
فلوشیپ
دوره‌های آموزشی برای پزشكان متخصص كه مدت آنها كمتر از دو سال است، دوره‌های فلوشیپی یا تكمیل تخصص نام دارند. این دوره‌ها به عنوان فوق تخصص تلقی نمی‌شوند.
PHD
مدرك دكترای ناپیوسته در رشته‌های علوم پایه از جمله رشته‌های علوم پایه پزشكی غیر بالینی جهت انجام فعالیت‌های دانشگاهی؛ تحقیقی و تدریس است و هیچ یك از كسانی كه این مدرك را دارند، نمی‌توانند برای درمان دردتان كاری كنند.
پوست، داخلی، زنان، اطفال؟
حتما شما هم دیده‌اید كه روی تابلو برخی پزشكان، چند تخصص در كنار هم نوشته می‌شود؟ اگر این عناوین بدون واژه «متخصص» در كنار هم آورده شوند، یعنی با تابلوی یك متخصص عمومی روبه‌رو هستید. در واقع چنین پزشكی در این رشته‌ها متخصص نیست و فقط براساس تجربه و دوره‌های كوتاه مدتی كه گذرانده است، این خدمات را ارائه می‌دهد. فراموش نكنید كه ما پزشك همه فن حریف نداریم و اگر از اطرافیان خود تعریف پزشكی را شنیدید، بدانید كه این پزشك فقط در رشته تخصصی خودش عملكرد خوبی دارد.
این تعریف‌ها دلیل نمی‌شود كه برای هر بیماری به این پزشك مراجعه كنید. برای مثال اگر یك جراح كلیه، سنگ كلیه پدرتان را با موفقیت عمل كرده و از كار او راضی هستید به معنای این نیست كه آن جراح می‌تواند سردرد مزمن شما را هم برطرف كند! پس پول و وقت خود را هدر ندهید و برای هر بیماری خاصی به متخصص مربوطه آن مراجعه كنید.
اول از همه؛ پزشك عمومی!
توصیه ما همان حرفی است كه وزارت بهداشت قرار است با فراهم آوردن زیرساخت‌ها آن را عملی كند. بهتر است برای معالجه هر دردی، قبل از متخصص‌ها با یك پزشك عمومی مشورت كنید. اگر دچار بیماری خاصی شده اید و نمی‌دانید باید به كدام متخصص مراجعه كنید، بهتر است در مرحله اول از یك پزشك عمومی مشاوره بخواهید. پس از آن هم اگر به نتیجه نرسیدید، می‌توانید از یك متخصص داخلی وقت بگیرید. این متخصصان در صورت لزوم شما را به فوق تخصص مربوطه ارجاع می‌دهند.